Thách thức bảo tồn

tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu thế giới (còn gọi là Chương trình Ký ức thế giới) của UNESCO ra đời từ năm 1994. Mục đích của chương trình là để ghi nhận các tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa thuộc dạng tư liệu (Documentary Heritage) trên thế giới, đó có thể là cuốn sách, bộ phim, bức ảnh, giọng nói (băng ghi âm), hay là bút tích… Theo định nghĩa của UNESCO, tư liệu là tỷ lệ kèo nhà cái của quá khứ để lại cho thế giới trong hiện tại và tương lai. Để tỷ lệ kèo nhà cái ngủ yên trong sự kính ngưỡng cũng là lãng phí. Và ngược lại, đánh thức tỷ lệ kèo nhà cái không chỉ làm bền chặt sợi dây gắn kết giữa hiện tại và quá khứ mà còn làm mạnh thêm văn hóa dân tộc - động lực cho phát triển.

Năm 2006, Việt Nam chính thức tham gia Chương trình Ký ức thế giới của UNESCO. Cho đến nay, chúng ta đã có 9 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu được vinh danh, bao gồm 3 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu thế giới và 6 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Trong số 9 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu của Việt Nam được UNESCO ghi danh có 3 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu thế giới là Mộc bản triều Nguyễn, Châu bản triều Nguyễn, bia Tiến sĩ Văn Miếu Quốc Tử Giám. 6 tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương gồm: Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm; Văn thơ trên kiến trúc cung đình Huế; Bia ma nhai tại danh thắng Ngũ Hành Sơn, Đà Nẵng; Mộc bản trường học Phúc Giang; Hoàng hoa sứ trình đồ; Văn bản Hán Nôm làng Trường Lưu, Hà Tĩnh (1689-1943). Những tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu - tiếng nói từ ký ức đang được gìn giữ, bảo tồn và lan tỏa giá trị, bắt rễ vào trong đời sống ngày hôm nay.

Tuy nhiên, trong công tác bảo tồn, gìn giữ, các tỷ lệ kèo nhà cái này vẫn đang "ở ngoài" quy định của Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa. Theo các chuyên gia, tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu có hàng trăm năm, rất khó bảo quản toàn vẹn lâu dài. Kinh phí đầu tư ít so với nhu cầu thực tế. Chuyên gia hiểu để phiên âm, biên dịch quá ít và họ cũng có ít thời gian để dành cho việc này. Vì vậy, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cần có kiến nghị sớm ban hành các quy định, thể chế để bảo tồn, phát huy hiệu quả các tỷ lệ kèo nhà cái trên.

Tiến sĩ Nguyễn Mạnh Cường, Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao tỉnh Ninh Bình cho biết, hiện nay, tại Ninh Bình, hàng ngàn bản sắc phong có niên đại từ thời Hậu Lê đến thời Nguyễn, các địa bạ, thần tích - thần phả, ván khắc in kinh, gia phả... được lưu giữ tại các di tích, tư gia, từ đường dòng họ, trong đó có những tỷ lệ kèo nhà cái chưa được bảo quản đúng mức, nhiều tài liệu xuống cấp, mục nát; công tác bảo vệ còn nhiều khó khăn dẫn đến còn hiện tượng mất trộm chưa tìm lại được. Trong khi đó, Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa hiện hành chưa có các quy định để định nghĩa, nhận diện, ghi danh cũng như các biện pháp bảo vệ, bảo tồn và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu. Vì vậy, Ninh Bình phải vận dụng các quy định về bảo vệ di vật, cổ vật tại các di tích, danh lam thắng cảnh nhằm bảo vệ và phát huy giá trị các tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu trên địa bàn tỉnh.

Ông Cường cho rằng, công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu đang đặt ra những thách thức không nhỏ cho ngành văn hóa địa phương.

Đối với Bắc Giang, nơi bảo tồn tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu Mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm, được UNESCO công nhận là tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu khu vực châu Á - Thái Bình Dương năm 2012, thách thức bảo tồn tỷ lệ kèo nhà cái này cũng không nhỏ.

Năm 2017, từ nguồn lực địa phương và xã hội hóa, tỉnh Bắc Giang đã xây dựng nhà lưu giữ và trưng bày mộc bản chùa Vĩnh Nghiêm với kinh phí gần 30 tỉ đồng. Từ đó đến nay, không có thêm nguồn kinh phí nào dành cho mục đích bảo vệ tỷ lệ kèo nhà cái bởi mộc bản không được điều chỉnh trong nội dung nào của Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa hiện hành.

Tương tự, với 82 bia tiến sĩ tại Văn Miếu- Quốc Tử Giám đã được công nhận là tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu thế giới từ năm 2011 nhưng các văn bản luật hiện hành của Việt Nam không quy định đây là loại hình tỷ lệ kèo nhà cái gì. Như vậy, có một khoảng trống pháp lý để có thể nhận diện và định danh tỷ lệ kèo nhà cái, từ đó gây ra những bất cập trong việc quản lý.

Khắc phục những bất cập

Tại chương V của Dự thảo Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa (sửa đổi) quy định về "Bảo vệ và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu" (từ điều 84 đến điều 95) đã đưa tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu vào Luật. Theo đó, chương V bao gồm các nội dung: Phân loại tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu; Kiểm kê, Ghi danh tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu vào Danh mục quốc gia và UNESCO; Trình tự, thủ tục, thẩm quyền quyết định đưa tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu đã được ghi danh ra khỏi Danh mục quốc gia và Danh mục tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu của UNESCO; Nguyên tắc quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu sau khi được ghi danh; Đưa tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu sau khi được ghi danh đi trưng bày, nghiên cứu hoặc bảo quản ở trong nước, nước ngoài và từ nước ngoài về nước; Quyền và trách nhiệm của các chủ sở hữu trực tiếp quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu... Theo Bộ VHTTDL, chương mới này bảo đảm sự thống nhất trong quản lý nhà nước về tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa. Điều này được kỳ vọng sẽ góp phần hiệu quả trong việc gìn giữ, bảo tồn, phát huy giá trị của loại hình tỷ lệ kèo nhà cái này.

Trong tờ trình Dự thảo Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa (sửa đổi) đang lấy ý kiến, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) cho hay nhiều quốc gia quy định tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu trong Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa như Pháp, Tây Ban Nha, Nhật Bản, Hàn Quốc...

Tại nhiều hội thảo, tọa đàm góp ý cho Dự thảo Luật, vấn đề bảo tồn, phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu cũng nhận được nhiều sự quan tâm, góp ý kiến của các chuyên gia.

Theo ông Nguyễn Sĩ Cầm, Phó Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Bắc Giang, việc chưa có quy định về tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu trong Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa đã gây nhiều khó khăn trong bảo vệ, phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái. Vì vậy, bổ sung nội dung về tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu vào Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa (sửa đổi) là hết sức cần thiết để cộng đồng, các cơ quan, đơn vị có cách thức nhận diện, quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị tỷ lệ kèo nhà cái.

Bà Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục tỷ lệ kèo nhà cái Văn hóa (Bộ VHTTDL) cho hay vấn đề hiện cần xem xét là sự giao thoa, chồng lấn giữa Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa với dự thảo Luật Lưu trữ. Một đối tượng trong dự thảo Luật Lưu trữ là tài liệu lưu trữ có giá trị đặc biệt cũng giao thoa với nhóm tài liệu lưu trữ có giá trị đặc biệt được công nhận là bảo vật quốc gia. Do đó, Chính phủ đã giao Bộ VHTTDL và Bộ Nội vụ thống nhất tiêu chí để bảo đảm phân định rõ ràng.

Rõ ràng, việc đưa tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu vào Luật tỷ lệ kèo nhà cái văn hóa (sửa đổi) là nhu cầu bức thiết nhằm bảo tồn, phát huy giá trị những tỷ lệ kèo nhà cái này một cách hiệu quả nhất. Cùng với những loại hình tỷ lệ kèo nhà cái khác, tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu chính là nguồn tài sản vô giá phản ánh thành tựu sáng tạo của đất nước, dân tộc qua các thời kỳ khác nhau. Vì thế để tỷ lệ kèo nhà cái tư liệu có thể kể trở thành những "câu chuyện lịch sử" của cha ông một cách sinh động, gần gũi, cần có một hành lang pháp lý rõ ràng trong bảo tồn, phát huy giá trị của tỷ lệ kèo nhà cái./.