(Tổ Quốc) - Gốm Cây Mai là dòng gốm có từ lâu đời, gốm sành cứng đặc trưng với màu men không phong phú, nhưng chính sự tinh giản ấy đã tạo nên một dòng gốm mê hoặc khó phai lẫn. Với hai màu chủ yếu là màu xanh lam, màu xanh ve chai; các màu bổ trợ là màu vàng, màu đen, màu nâu đỏ, nâu và trắng đã góp phần định hình thương hiệu gốm mỹ nghệ xưa này.
Xóm Lò kèo cá cược nhà cái là một địa danh được nhắc đến trong sách Gia Định Thành thông chí và được ghi trên bản đồ Gia Định - Sài Gòn do Trần Văn Học vẽ vào năm 1815. Hoạt động của xóm Lò kèo cá cược nhà cái này cũng được nói đến trong bài Phú cổ Gia Định phong cảnh vịnh, sáng tác vào đầu thế kỷ XIX: Cắc cớ chợ Lò Rèn,/ Chạc chạc nghe nhà Ban đánh búa;/ Lạ lùng xóm Lò kèo cá cược nhà cái/ Chơn vò vò Bàn Cổ xây trời. Đây là những cứ liệu cổ xưa nhất nói về xóm Lò kèo cá cược nhà cái, xác định sự hiện hữu của nghề làm kèo cá cược nhà cái ở xứ Đề Ngạn/Sài Gòn xưa. Cũng có thể kể thêm là tấm biển "Đào Lư hội quán" (Hội quán Lò kèo cá cược nhà cái) được tạo tác vào năm Giáp Thân (1884) hiện tồn ở đình Phú Hòa (phường 11, quận 6, TP. Hồ Chí Minh) và danh mục các lò kèo cá cược nhà cái được liệt kê trong tấm bia Xưởng thiết cơ khí thủy xa bi ký ở Hội quán Tuệ Thành (1898).
Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX, tình hình sản xuất kèo cá cược nhà cái ở Nam kỳ được một số tác giả người Pháp đề cập đến trong các tạp chí nghiên cứu và trong các địa phương chí các tỉnh ở Nam kỳ. Đặc biệt tường tận là bài khảo cứu về kỹ nghệ làm đồ đất nung ở Nam kỳ của đại úy công binh Derbès cho biết ở Chợ Lớn, hồi cuối thế kỷ XIX, có 30 lò ở Hòa Lục, Phú Định, Cây Mai, Vĩnh Hội và Liêng Thanh (?). Song đến năm 1898, tức 16 năm sau ghi nhận của Derbès, đã có hơn mười lò kèo cá cược nhà cái ở vùng Chợ Lớn: Hòa Hợp Diêu, Đạt Thành Diêu, Hiệu Bửu Nguyên, Đồng Hòa Diêu, Phú Nhuận Diêu, Quảng Tứ Thuận Diêu, Quảng Hợp Thành Diêu, Hiệp Hưng Diêu, Chính Long Diêu, Đào Xương Diêu.
Về chủng loại sản phẩm kèo cá cược nhà cái, theo tài liệu dẫn trên, có các loại gạch, ngói, đồ gia dụng và kèo cá cược nhà cái mỹ thuật. Gạch ngói được sản xuất ở hầu hết các tỉnh; đồ gia dụng như lu, mái, chậu (đủ các hình dáng và kích cỡ), nồi niêu, trã trách, siêu, cà ràng (bàn lò) chủ yếu sản xuất ở Chợ Lớn và kế đó là Châu Đốc (làng Nam Qui), Rạch Giá (làng Thổ Sơn), Biên Hòa, Bà Rịa. kèo cá cược nhà cái gia dụng ở Đề Ngạn do người Hoa sản xuất. kèo cá cược nhà cái Châu Đốc và Rạch Giá là kèo cá cược nhà cái của người Khmer. kèo cá cược nhà cái Biên Hòa - Bà Rịa là kèo cá cược nhà cái có nguồn gốc Trung bộ.
Về đồ gốm mỹ thuật (đất nung và sành), đỉnh cao của kèo cá cược nhà cái, Derbes cho chúng ta những thông tin sau đây: Ở khu Cây Mai có một lò gốm sản xuất đồ sành (céramiques) mà trình độ chế tác cao, sản phẩm được gia công kỹ lưỡng hơn. Lò này tọa lạc ở "phía bắc đồn Cây Mai, đường vào Đồng Mả Ngụy". Đồn Cây Mai nay ở góc đường Hùng Vương - Nguyễn Thị Nhỏ. Đồ sành Cây Mai sử dụng nguyên liệu đất có chứa nhiều nước, việc tô men màu không kỹ lưỡng, không có lò nung riêng cho loại sản phẩm đặc biệt, sản phẩm nung không có hộp, nhưng đây là "một khám phá cách sử dụng thông minh đất Thủ Đức và Biên Hòa - những tài nguyên quý báu mà nó đã lợi dụng được".
Mười ba năm sau Derbes, M. Péralle với cái nhìn của một nhà giáo đã tường thuật chuyến tham quan ngắn ngủi lò kèo cá cược nhà cái trên tạp chí của Hội Nghiên cứu Đông Dương. Lò kèo cá cược nhà cái nằm gần đồn Cây Mai: "đến đồn Cây Mai qua con đường hơi xấu, đi vòng quanh đồn, dẫn đến một cái cổng không lấy gì đồ sộ cho lắm". Lò nằm bên một con rạch, đây là đường thủy để ghe thuyền vào chở hàng đã làm ra đi bán khắp nơi. Lò Cây Mai sản xuất đôn, rồng, lân, các con vật hoang đường khác và đủ các loại lu, hũ, bình, lọ... Lò Cây Mai được khen thưởng một huy chương bạc ở cuộc triển lãm năm 1880 tại Nam kỳ. kèo cá cược nhà cái nổi tiếng ở Nam kỳ và nước ngoài, nhất là tại thị trường Pháp.
Bản đồ ghi xóm Lò kèo cá cược nhà cái
Đầu thế kỷ XX, ở Biên Hòa chủ yếu sản xuất lu hũ và chén bát, còn việc đồ sành Cây Mai bị gián đoạn vì "theo một thỏa thuận với người Hoa ở Chợ Lớn, những người làm gốm ở Biên Hòa không được sản xuất loại sản phẩm Cây Mai". Còn theo Địa phương chí Thủ Dầu Một thì đầu thế kỷ XX, trong 40 lò gốm ở đây có một số lò sản xuất "loại kèo cá cược nhà cái", nhưng chất lượng kém hơn đồ kèo cá cược nhà cái chính hiệu. Chúng ta có nhiều bằng chứng cho thấy rằng các nghệ nhân gốm, sành - men màu Cây Mai là những thầy giáo dạy về gốm đầu tiên của trường Mỹ thuật Biên Hòa (lập năm 1903); và kèo cá cược nhà cái là một trong các nhân tố góp phần tạo nên loại đồ gốm Biên Hòa đặc trưng của trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa nổi tiếng (từ năm 1925 về sau). Còn ở Lái Thiêu (Bình Dương), các loại sản phẩm "hậu Cây Mai" cũng được sản xuất với số lượng đáng kể và đạt được trình độ kỹ thuật lẫn mỹ thuật đáng chú ý.
Trong hơn 200 năm tồn tại, từ gạch, ngói, lu, hũ, đôn, chậu… của xóm Lò Gốm "Chơn vò vò Bàn Cổ xây trời" đến những sản phẩm sành men màu "Đề Ngạn/Mai khư", các lò gốm ở vùng đất Sài Gòn xưa (tức Chợ Lớn sau này) đã tạo nên được một danh mục sản phẩm gốm phong phú. Gốm sành men màu Cây Mai đã xuất hiện trong lịch sử gốm mỹ thuật Nam Kỳ như những kẻ tiên phong. Chính vì vậy, bản thân nghề thủ công này và những thành tựu của nó có giá trị lịch sử đáng kể. Riêng ở lĩnh vực mỹ thuật, kèo cá cược nhà cái đã cống hiến một loại gốm sành cứng men màu đặc trưng mà ảnh hưởng của nó đối với gốm sành xốp men màu thời sau là rất quan trọng.
Cuốn "kèo cá cược nhà cái: Đề ngạn - Sài Gòn xưa"
Sách kèo cá cược nhà cái, Sài Gòn xưa xuất bản lần đầu năm 1994. Sau 26 năm, NXB Văn hóa - Văn nghệ TP.HCM đồng hành cùng nhóm tác giả Huỳnh Ngọc Trảng - Nguyễn Đại Phúc (và hai cộng sự là Lưu Kim Chung & Nguyễn Đức Huy) tiến hành chỉnh lý và bổ sung thêm nhiều lập luận và hình ảnh sinh động minh chứng cho bề dày nghệ thuật của dòng kèo cá cược nhà cái.
Để tìm hiểu về kèo cá cược nhà cái, phương pháp điều tra bằng cách phỏng vấn các "nhân chứng lịch sử" cần thiết phải được bổ sung, đồng thời tìm đến các cứ liệu trên hiện vật kèo cá cược nhà cái ở các đình, chùa, đền, miếu và các tư gia ở TP. Hồ Chí Minh cũng như các tỉnh Nam bộ để tăng tính xác thực. Nhờ sự động viên và giúp đỡ của nhiều người, đặc biệt là các nhà sưu tập gốm Nam bộ, sách ảnh "kèo cá cược nhà cái: Đề ngạn - Sài Gòn xưa" được tái bản hoàn thiện và phong phú hơn.
Tập sách ảnh sẽ đưa người đọc khám phá tận tường dòng kèo cá cược nhà cái qua tư liệu lịch sử; dấu tích còn sót lại, đặc điểm nhận dạng, các loại sản phẩm gốm sứ như: gốm gia dụng, gốm xây dựng, gốm gia dụng bài trí, gốm thờ tự, tượng thờ, tượng trang trí, ngõa tích trang trí…; các dòng gốm hậu Cây Mai sau này khi quá trình đô thị hóa ở vùng Chợ Lớn phát triển (thiếu nguyên liệu và bất tiện hơn) khiến cho các nghệ nhân hàng đầu của dòng gốm này bước sang công cuộc dịch chuyển về làng nghề Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Thủ Đức…
